TRA ARMANAMI

LECTSIILI 16 shi 17 – SCRIAREA-A LITIRÃLJEI U

Litira u ari trei sonuri:
(i) poati s-aibã sonlu-timelj, di vocalã u;
(ii) poati si s-avdã muljat, ca vocalã u, cu unã semivocalã i dininti (tsi
s-avdi ma nu si scrii), va dzãcã, un son tsi si scrii u shi s-avdi ca un
diftongu iu (semivocalã i), shi
(iii) poati si s-avdã (i s-nu s-avdã) ca unã semivocalã u, cari poati si sã
scrii (ma poati shi s-nu si scrii), tu bitisita (icã tu mesea) di zboarã,
singurã i ca parti dit un diftongu i triftongu.

Sonlu 1 di Timelj: Vocala u
(cãndu s-avdi u, NU s-avdi ca diftongul iu)
Vocala u poati si s-aflã:
(i) Singurã (unã vocalã pronuntsatã ahoryea, fãrã altã semivocalã tu idyea
silabã ningã ea) ca, bunãoarã, tu zboarãli: a-sud, cãn-du, co-dru, lun-gu,
or-dzu, por-tu, pu-tea-ri, u-dã, u-lóg/ó-lug, sful-gu, etc. icã
(ii) Deadun cu unã semivocalã, ca parti dit un diftongu iu, ui (vocalã u,
semivocalã i), shi uu (protlu u vocalã, al doilea semivocalã) ca, bunãoarã,
tu zboarãli: a-pan-ghiu, chi-rui, ciu-mag, cu-ra-iuri, fui, giul-giu,
hiu-mu-ses-cu, id-yiu, is-chiu, iu-va, mis-tir-yiu, pla-iuri, scljin-ciu,
ui-di-ses-cu, ve-duu, vi-dzui, zmel-ciu, etc. Poati si s-aflã deadun sh-cu
dauã semivocali i, ca parti dit triftongul iui (vocalã u, semivocali i) tsi
lu-aflãm mash tu zboarã compusi ca iu-i (= iu easti), bunãoarã.

Regulã – Vocala u
(i) dit bitisita-a zboarãlor, cari yini dupã dauã icã ma multi consoani,
simpli i compusi, icã consoana complexã x, shi
(ii) vocala u cari s-aflã tu mesea-a zboarãlor,
lipseashti totna scriari (sh-atumtsea cãndu s-avdi ca unã semivocalã icã nu
s-avdi dip, cu tuti cã u easti unã vocalã).
Exceptsie va s-hibã mash atumtsea cãndu scriitorlu va s-u-aspunã maxus cã
u-lu nu si scrii; ca, bunãoarã, tu puizii, cãndu ritmul va s-caftã unã
silabã ma putsãn.

Bunãoarã:
(1) Zboarãli tsi bitisescu cu vocala u tsi yini
(i) dupã dauã (i ma multi) consoani simpli i compusi icã
(ii) dupã consoana complexã x,
lipsescu totna scriari ashi cum s-fatsi tu zboarãli: an-dar-tu, ar-hun-du,
ar-mã-nes-cu, as-pru, cãn-du, chi-pru, cor-bu, lu-xu, or-bu, pi-xu,
plãn-gu, por-tu, prãn-dzu, sfun-gu, shtum-bu, tser-bu, tu-ches-cu, tur-cu,
um-plu, ur-ghes-cu, vlãn-gu, etc.
Aesti zboarã nu lipsescu vãrnãoarã scriari ca: an-dart, ar-hund,
ar-mã-nesc, aspr, cãnd, chipr, corb, lux, orb, pix, plãng, port, prãndz,
sfung, shtumb, tserb, tu-chesc, turc, umpl, ur-ghesc, vlãng, etc. cu tuti
cã poati si s-avdã ashi. Bãgats oarã cã, atumtsea cãndu semivocala u yini
dupã sonlu l/r, pronuntsarea-a zboarãlor nu easti lishoarã.
(2) Zboarãli cari au unã vocalã u tu mesi, tsi poati si s-avdã sh-ca unã
semivocalã icã s-nu s-avdã dip, lipsescu scriari cu u, ca tu zboarãli:
cu-ru-nã, mu-lja-ri/mu-lja-re, pu-tsãn, etc. Eali nu lipsescu scriari ca:
cru-nã, mlja-ri, mtream, ptsãn, etc. diper atumtsea cãndu scriitorlu va s-u
facã maxus.
Bunãoarã, fraza: “easti mushatã sh-dupã putsãn chiro va-lj bag curuna sh-va
u mutrescu ghini…” nu va scriari: “easti mshatã sh-dupã ptsãn chiro va-lj
bag cruna sh-va u mtrescu ghini …” cu tuti cã tu zburãri, di ma multili
ori, semivocala u nu s-avdi. Bãgats oarã cã zboarãli mushatã, putsãn,
curuna shi mutrescu, au nãintea-a lor un zbor tsi bitiseashti cu unã
vocalã, sh-aestu lucru fatsi mult cama lishoarã pronuntsarea-a zboarãlor
ca: mshatã, ptsãn, cruna shi mtrescu.
Nota 1 – Vocala u va s-avdã ca unã semivocalã sh-lipseashti totna scriari,
cãndu zborlu s-leagã cu-unã cratimã di zborlu di dupã el, sh-cãndu aestu
zbor dit soni nchiseashti cu unã vocalã (ma multu a shi u).
Bunãoarã, vocala u dit bitisita-a zborlui prãndzu, cãndu s-avdi ca unã
semivocalã u shi s-aflã ligatã di zborlu di dupã el, lipseashti s-hibã
totna scriatã ca tu expresiili: “mi dush tri prãndzu-acasã la el”, icã
“mi-aveam dusã-acasã la el tri prãndzu-unã searã”. Aesti expresii nu
lipsescu scriari: “mi dush tri prãndz-acasã la el”, icã “mi-aveam
dusã-acasã la el tri prãndz-unã searã”, necã n-ariseashti s-videm scriatã:
“mi-aveam dusã-acasã la el tri prãndzu nã searã”.
Nota 2 – Tu zboarãli dit aestã sectsie, diftongul iu (semivocalã i, vocalã
u) nu easti idyiul diftongu iu (vocalã i, semivocalã u) tsi lu-aflãm tu
zboarã ca: ar-niu, cãr-ci-liu, cãr-di-liu, hiu, ir-njiu, scriu, shtiu,
sti-hiu, ti-riu, u-ra-niu, etc. Necã easti idyiul cu combinatsia di litiri
iu (semivocali i shi u). Dupã cum aspusim sh-tu lectsia-a vocalãljei i,
semivocala u (vedz sonlu 3 di ma nghios) nu lipseashti scriari.
Sonlu 2: Vocala Muljatã u
(cãndu s-avdi, ma NU si scrii, ca diftongul iu)
Cãndu litira u s-aflã dupã consoanili simpli i compusi j, sh, lj, shi nj –
cari s-avdu cu unã semivocalã i tu bitisitã tsi nu si scrii – litira u
s-moalji shi, cu tuti cã si scrii u, s-pronuntsã ca diftongul iu.

Regulã – Sonlu iu (semivocalã i, vocalã u) tsi yini dupã consoanili simpli
i compusi j, sh, lj shi nj, lipseashti totna scriari u, vãrnãoarã nu va
scriari iu.

Bunãoarã, zboarãli di ma nghios lipsescu totna scriari ca: ac-shu,
a-lep-shu, a-lju-rea, a-ljum-trea, a-nju-riz-mã, cã-ljuri, cu-shu-ri,
dzi-nu-clju, hã-njuri, li-shu-redz, mi-tã-nju-si-ri, mush-clju, pap-nju,
o-clju, or-nju, shu-be-i, shu-mu-ronj, shu-ri-chits, shuts, te-ljuri,
vã-ljuri, znju-rã, etc.
Aesti zboarã nu lipsescu vãrnãoarã scriari ca: ac-shiu, a-lep-shiu,
a-ljiu-rea, a-ljium-trea, a-njiu-riz-mã, cã-ljiuri, cu-shiu-ri,
dzi-nu-cljiu, hã-njiuri, li-shiu-redz, mi-tã-njiu-si-ri, mush-cljiu,
pap-njiu, o-cljiu, or-njiu, shiu-be-i, shiu-mu-ronj, shiu-ri-chits, shiuts,
te-ljiuri, vã-ljiuri, znjiu-rã, etc.

Sonlu 3: Semivocala u
Semivocala u poati si s-avdã, ma poati shi s-nu s-avdã, si sã scrii, ma
poati shi s-nu si scrii, dupã cum u-aspunem tu regula di ma nghios.

Regulã – (1) Zboarãli masculini (shi niutri) tsi bitisescu la singular cu
un diftongu au, ãu, eu, iu, ou shi uu, (vocalã a/ã/e/i/o/u tu nchisitã,
semivocalã u tu bitisitã), lipsescu scriari cu semivocala u.
Singura exceptsie easti cu zboarãli cari au dauã varianti:
(i) unã variantã tsi bitiseashti cu diftongul au/ãu/eu/iu/ou (vocalã
a/ã/e/i/o, semivocalã u) shi
(ii) altã variantã cari bitiseashti cu vocala a/ã/e/i/o actsintuatã.
Aesti zboarã, lipsescu scriari fãrã semivocala u, va dzãcã, mash tu forma-a
dauãljei variantã.
(2) Semivocala u nu lipseashti scriari cãndu
(i) s-avdi (ma cari, tu ndauã grai poati shi s-nu s-avdã) tu coada-a
substantivilor masculini (shi niutri) la singular, a adjectivilor, a
formilor verbali, etc. sh-cãndu
(ii) yini dupã diftongul icã triftongul ai, oi, shi eai (vocalã a/o shi
semivocalã e/i), shi sonurli ci, gi, hi, chi, ghi shi yi (semivocalã i).
(3) Semivocala u nu lipseashti scriari:
(i) cãndu poati si s-avdã di multi ori (ma nu totna) tu coada-a
substantivilor masculini (shi niutri) la singular, a adjectivilor, a
formilor verbali, etc. shi
(ii) cãndu yini dupã unã singurã consoanã (nu dauã i ma multi), simplã i
compusã (ma nu consoanili lj/nj, necã consoana complexã x).
(4) Substantivili (masculini shi niutri), adgectivili (masculini) shi
formili verbali tsi bitisescu cu lj shi nj shi s-avdu cu un son iu
(semivocali i shi u) tu bitisitã, lipsescu scriari fãrã semivocalili i shi u.
Exceptsii pot si s-facã atumtsea cãndu
(i) scriitorlu va s-u va maxus ca zborlu si s-pronuntsã cu unã vocalã
sh-nu cu unã semivocalã u shi cãndu
(ii) semivocala u si scrii cã s-leagã cu unã cratimã di zborlu tsi yini
dupã ea.

Bunãoarã
(1) Zboarãli tsi bitisescu cu un diftongu au, ãu, eu, iu, ou shi uu,
(vocalã a/ã/e/i/o/u tu nchisitã, semivocalã u tu soni), lipsescu scriari cu
semivocala u tu bitisitã. Ashi avem zboarã ca: a-rãu, a-reu, as-chi-tiu,
beu, ca-ra-beu, cu-leu, cur-cu-beu, di-pis-ta-neu, gãb-jeu, greu, ir-njiu,
li-mu-njeu, meu, diz-nou, seu, sil-viu, siv-da-liu, sti-hiu, ti-riu,
u-vreu, va-iu, ve-duu, viu, zmeu, etc.
Aesti zboarã nu s-avdu vãrnãoarã fãrã semivocala u.
Ma zboarãli cari au sh-unã variantã cu semivocala u tsi nu s-avdi, zboarã
ca: a-gea-miu/a-gea-mi, bã-cã-lãu/bã-cã-lã, chi-rou/chi-ro, hãz-nãu/hãz-nã,
i-na-ciu/i-na-ci, sa-deu/sa-de, zã-nãt-ciu/zã-nãt-ci, etc. lipsescu totna
scriari shi pronuntsari fãrã u, ca: a-gea-mi, bã-cã-lã, chi-ro, hãz-nã,
i-na-ci, sa-de, zã-nãt-ci, etc.
Aesti zboarã nu lipsescu vãrnãoarã scriari cu u, ca: a-gea-miu, bã-cã-lãu,
chi-rou, hãz-nãu, i-na-ciu, sa-deu, zã-nãt-ciu, etc.

(2) Substantivili masculini (shi niutri) la singular, adjectivili, formili
verbali, etc. cari bitisescu cu unã semivocalã u tsi yini dupã diftongul
icã triftongul ai, oi, shi eai (vocalã a/o shi semivocalã e/i), lipsescu
scriari fãrã semivocala u, ca zboarãli: (mini) a-cã-tsai, (mini) a-drai,
a-mi-ra-lai/mi-ra-lai, a-rãz-boi, a-roi, bu-du-vai, bu-geai, cu-rai,
fi-teai, gã-dzã-moi, grai, ha-ra-mu-fai, lai, Mai, ma-ra-doi, mir-yiu-loi,
nã-vai, (mini) pur-tai, rai/a-rai, plai, proi, sa-ra-cu-fai, su-mu-lai,
ti-hi-lai, ti-ru-fai, etc.
Aesti zboarã nu lipsescu vãrnãoarã scriari: (mini) a-cã-tsaiu, (mini)
a-draiu, a-mi-ra-laiu/mi-ra-laiu, a-rãz-boiu, a-roiu, bu-du-vaiu, bu-geaiu,
cu-raiu, fi-teaiu, gã-dzã-moiu, graiu, ha-ra-mu-faiu, laiu, Maiu,
ma-ra-doiu, mir-yiu-loiu, nã-vaiu, (mini) pur-taiu, raiu/a-raiu, plaiu,
proiu, sa-ra-cu-faiu, su-mu-laiu, ti-hi-laiu, ti-ru-faiu, etc.
Nota 1 – Cãndu suntu masculini, ndauã zboarã di ma nsus fac pluralu idyea
soe; mash cã semivocala u dit bitisitã nu s-mata avdi. Pluralu-a aishtor
zboarã si ngrãpseashti unã soe cu singularlu, va dzãcã, si scrii ca tu
zboarãli: bu-geai, ma-ra-doi, etc. Tut unã soe poati si sã ngrãpseascã shi
pluralu di la ndauã zboarã niutri. Mash cã eali nu s-pronuntsã idyea soi:
semivocala i dit soni, s-fatsi vocalã i.
Bunãoarã, ashi avem zboarã niutri la plural ca: bu-du-va-i, gra-i
(gra-iuri), nã-va-i (nã-va-iuri), ti-ru-fa-i, etc.
Nota 2 – Avem shi zboarã tsi bitisescu cu ai/oi, trã cari sonlu i dit soni
easti vocalã shi s-avdi fãrã u-shcurtu tu coadã. Mash cã zboarãli:
(i) suntu fiminini la singular, nu masculini, zboarã ca: ca-to-i/ca-to-yi,
cum-bu-lo-i/cum-bu-lo-yi, etc.
(ii) suntu substantivi la plural, nu la singular ca: boi, oi, etc.
(iii) formi verbali la persoana-a daua, nu la prota persoanã ca: (tini)
a-cã-tsai, (tini) a-drai, (tini) shi-deai, (tini) vreai, etc. shi
(iv) alti zboarã ca nã-poi, voi, a-poi, etc.

(3) Substantivili masculini (shi niutri) la singular, adjectivili, formi
verbali, etc. cari bitisescu cu unã semivocalã u tsi yini dupã sonurli ci,
shi gi (semivocalã i), lipsescu scriari fãrã semivocala u, ca zboarãli:
a-rici (prici), a-rici (gãrnuts), as-cum-tici, ba-ljaci, cãr-nici,
cãr-ni-coci, cãr-paci, cu-cu-lici, cu-paci, cu-ragi, feci, gãr-baci,
ghiu-mici, ghiu-veci, li-cu-rici, pi-ti-cuci, poci (stamnã), poci (njic),
stãn-gaci, tãl-maci, tuci, tungi, u-raci, zvici, etc.
Aesti zboarã nu lipsescu scriari cu semivocala u, ca: a-riciu (prici),
a-riciu (gãrnuts), as-cum-ticiu, ba-ljaciu, cãr-niciu, cãr-ni-cociu,
cãr-paciu, cu-cu-liciu, cu-paciu, cu-ragiu, feciu, gãr-baciu, ghiu-miciu,
ghiu-veciu, li-cu-riciu, pi-ti-cuciu, pociu (stamnã), pociu (njic),
stãn-gaciu, tãl-maciu, tuciu, tungiu, u-raciu, zviciu, etc.
Nota 1 – Cãndu suntu masculini, pluralu di la ndauã zboarã si scrii idyea
soe cu singularlu; mash cã pluralu nu s-avdi cu unã semivocalã u tu
bitisitã. Ashi avem zboarãli masculini la plural: a-rici (prici), ba-ljaci,
cãr-paci, cu-paci, li-cu-rici, poci (njic), stãn-gaci, tãl-maci, u-raci,
etc. Zborlu tuci, nu ari plural.
Tut unã soe poati si sã ngrãpseascã shi pluralu di la ndauã zboarã niutri.
Mash cã eali nu s-pronuntsã idyea soi: semivocala i dit soni, s-fatsi
vocalã. Bunãoarã, ashi avem zboarãli niutri la plural ca: a-ri-ci
(gãrnutsã), as-cum-ti-ci, cãr-ni-ci, cãr-ni-coa-ci, cu-cu-li-ci, gãr-ba-ci,
ghiu-mi-ci, ghiu-ve-ci, pi-ti-cu-ci, poa-ci, tun-giuri, zvi-ci, etc. Zborlu
cu-ragi nu-ari plural.
Nota 2 – Tu-aestã clasã di zboarã, masculini shi niutri, sonlu iu easti
faptu di dauã semivocali, i shi u. Avem shi altã soe di:
(i) zboarã tsi bitisescu cu diftongul iu (vocala i, semivocala u, ca tu
zborlu cãrciliu; icã semivocala i, vocala u, ca tu zboarãli giulgiu shi
zmelciu),
(ii) zboarã masculini tsi bitisescu cu vocala i, cu actsentu (ca zboarãli
chiragi shi zãnãtci), shi
(iii) zboarã fiminini tsi bitisescu cu vocala i fãrã actsentu (ca tu zborlu
borgi).

(4) Substantivili masculini (shi niutri) la singular, adjectivili, formili
verbali, etc. cari bitisescu cu unã semivocalã u tsi yini dupã sonurli hi,
chi, ghi shi yi, (semivocalã i), lipsescu scriari fãrã semivocala u, ashi
cum si scriu zboarãli: (mini) a-prochi, (mini) as-cuchi, a-vlachi, a-xayi,
ayi, cã-lãm-bu-chi, cochi, cohi, prochi, psohi, vã-rachi, etc.
Aesti zboarã nu lipsescu vãrnãoarã scriari cu semivocala u ca: (mini)
a-prochiu, (mini) as-cuchiu, a-vlachiu, a-xayiu, ayiu, cã-lãm-bu-chiu,
cochiu, cohiu, prochiu, psohiu, vã-rachiu, etc.
Nota 1 – Aesti zboarã (substantivi shi adgectivi) au pluralu – di multi ori
ma nu totna – cu sonlu i tu bitisitã (semivocalã cãndu zborlu easti
masculin shi vocalã cãndu easti niutru), un i tsi s-pronuntsã mash i, nu
s-pronuntsã iu.
Tr-atsea, trã ndauã zboarã di ma nsus, pluralu sã ngrãpseashti idyea soe cu
singularlu: ayi, cã-lãm-bu-chi, cochi, prochi, psohi, stri-prochi,
vã-rãchi, etc.
Bãgats oarã cã zboarãli avlachi shi vãrachi si scriu (ma nu s-pronuntsã)
unã soi la niutru singular (a-vlachi, vã-rachi) shi la fiminin singular
(a-vla-chi, vã-ra-chi).
Nota 2 – La persoana 2, formili verbali di ma nsus fac: (tini) a-prochi,
(tini) as-cuchi, etc. iu semivocala i dit soni s-avdi fãrã semivocalã u
dupã ea.

(5) Substantivili masculini (shi niutri) la singular, adjectivili, formili
verbali, etc. cari bitisescu cu unã semivocalã u tsi yini dupã unã singurã
consoanã (nu dauã i ma multi), simplã i compusã (ma nu consoanili lj/nj,
necã consoana complexã x), lipsescu scriari fãrã semivocala u.
Ashi avem zboarã ca: (mini) a-vredz, a-crish, a-crit, a-di-ljat, a-gra-mat,
a-rar, ar-mãn, a-rosh, a-ush, az-gher, ãn-fash, ãn-gljets, ãn-grash,
ãn-vets, ba-ba-gean, ba-gav, bã-nedz, bãr-bat, bash, brats, bu-its, bush,
cã-pos, ca-ra-ghios, cãr-vã-nar, cash, cãs-trã-vets, cã-tush, cã-tu-shits,
chis-chin, chi-trish, ci-li-par, ci-resh (pomlu), co-luv, cu-cosh (pomlu),
diz-gljets, dur-njit, dush-man, fu-dul, fu-dzit, gãr-nuts, giu-dets, glar,
gru-madz, hã-ri-os, ha-rish, hãr-sit, i-ni-mos, lu-credz, mãr-cat,
min-ghiush, min-ti-men, mi-xos, mur-dar, mut, muts, ni-pot, njedz, num-tar,
pi-cu-rar, pi-ri-fan, prash, prot, puts, sclav, scos, shed, shush, slab,
sots, su-flit, tri-cut, us-pets, u-vedz, vrut, xen, zlot, etc.
Aesti zboarã nu lipsescu vãrnãoarã scriari cu semivocala u ca: a-vredzu,
a-crishu, a-critu, a-di-ljatu, a-gra-matu, a-raru, ar-mãnu, a-roshu,
a-ushu, az-gheru, ãn-fashu, ãn-gljetsu, ãn-grashu, ãn-vetsu, ba-ba-geanu,
ba-gavu, bã-nedzu, bãr-batu, bashu, bratsu, bu-itsu, bushu, cã-posu,
ca-ra-ghiosu, cãr-vã-naru, cashu, cãs-trã-vetsu, cã-tushu, cã-tu-shitsu,
chis-chinu, chi-trishu, ci-li-paru, ci-reshu (pomlu), co-luvu, cu-coshu
(pomlu), diz-gljetsu, dur-njitu, dush-manu, fu-dulu, fu-dzitu, gãr-nutsu,
giu-detsu, glaru, gru-madzu, hã-ri-osu, ha-rishu, hãr-situ, i-ni-mosu,
lu-credzu, mãr-catu, min-ghiushu, min-ti-menu, mi-xosu, mur-daru, mutu,
mutsu, ni-potu, njedzu, num-taru, pi-cu-raru, pi-ri-fanu, prashu, protu,
putsu, sclavu, scosu, shedu, shushu, slabu, sotsu, su-flitu, tri-cutu,
us-petsu, u-vedzu, vrutu, xenu, zlotu, etc.

(6) Substantivili (masculini shi niutri), adgectivili (masculini) shi
formili verbali tsi
(i) bitisescu cu lj shi nj shi
(ii) s-avdu cu un son iu (semivocali i shi u) tu bitisitã,
lipsescu scriari fãrã semivocalili i shi u. Ashi avem zboarã ca: (mini)
a-dilj, a-molj, (mini) as-talj, (mini) ãn-cur-pilj, ãn-tãnj, bir-bilj,
brus-conj, cãl-cãnj, cã-pi-tunj, cãs-tãnj (pomlu), cin-ghelj, (mini)
dis-polj, (mini) diz-malj, fi-talj, fi-sulj, gã-dzã-molj, gã-tunj (pomlu),
grunj, gur-gulj, hilj, mã-chelj, (mini) molj, mush-conj, nã-malj, palj,
pi-ponj, pronj, pulj, schi-ponj, shonj, shu-mu-ronj, sir-vilj, (mini) talj,
tilj, tsir-bonj, vãn-ghelj, vi-tulj, vul-ponj, etc.
Tuti aesti zboarã nu lipsescu vãrãoarã scriari cu semivocalili i shi u ca:
a-diljiu, a-moljiu, as-taljiu, ãn-cur-piljiu, ãn-tãnjiu, bir-biljiu,
brus-conjiu, cãl-cãnjiu, cã-pi-tunjiu, cãs-tãnj (pomlu), cin-gheljiu,
dis-poljiu, diz-maljiu, fi-taljiu, fi-suljiu, gã-dzã-moljiu, gã-tunjiu
(pomlu), grunjiu, gur-guljiu, hiljiu, mã-cheljiu, moljiu, mush-conjiu,
nã-maljiu, paljiu, pi-ponjiu, pronjiu, puljiu, schi-ponjiu, shonjiu,
shu-mu-ronjiu, sir-viljiu, taljiu, tiljiu, tsir-bonjiu, vãn-gheljiu,
vi-tuljiu, vul-ponjiu, etc.
Aesti zboarã nu lipsescu necã scriari mash cu semivocala u ca: (mini)
a-dilju, a-molju, as-talju, ãn-cur-pilju, ãn-tãnju, bir-bilju, brus-conju,
cãl-cãnju, cã-pi-tunju, cãs-tãnj (pomlu), cin-ghelju, dis-polju, diz-malju,
fi-talju, fi-sulju, gã-dzã-molju, gã-tunju (pomlu), grunju, gur-gulju,
hilju, mã-chelju, molju, mush-conju, nã-malju, palju, pi-ponju, pronju,
pulju, schi-ponju, shonju, shu-mu-ronju, sir-vilju, talju, tilju,
tsir-bonju, vãn-ghelju, vi-tulju, vul-ponju, etc.
Nota 1 – Di multi ori, zboarãli di ma nsus au pluralu cu sonlu i tu
bitisitã (semivocalã tsi nu si scrii, cãndu zborlu easti masculin shi
vocalã tsi si scrii, cãndu easti niutru), son i tsi s-pronuntsã mash i, nu
s-pronuntsã iu.
Ashi avem zboarãli trã cari pluralu sã ngrãpseashti: bir-bilj, brus-conj,
cãl-cã-nji, cã-pi-tu-nji, cãs-tãnj (pomlu), fi-ta-lji, fi-su-lji, gã-tunj
(pomlu), gru-nji, gur-gulj/gur-gu-lji, hilj, mush-conj, nã-ma-lji, pa-lji,
pi-ponj, pronj/proa-nji, pulj, schi-ponj, shonj, shu-mu-ronj, sir-vilj,
tilj, tsir-bonj, vi-tulj, vul-ponj, etc.
Nota 2 – La persoana 2, formili verbali di ma nsus fac: (tini) a-dilj,
(tini) as-talj, (tini) ãn-cur-pilj, (tini) dis-polj, (tini) diz-malj,
(tini) molj, (tini) talj, etc. zboarã cari s-avdu cu semivocala i tu soni
ma fãrã semivocalã u.
Exceptsii – (i) Cãtivãrãoarã, u-lu shcurtu dit un zbor, poati si
s-alãxeascã tu un u-lungu. Aestã poati si s-facã tu unã puizii, iu ritmul a
versului poati s-caftã unã silabã ma nsus, i tu zburãri shi scriari, cãndu
scriitorlu va maxus ca zborlu si s-pronuntsã cu un u-lungu, tu loc di un
u-shcurtu. Tr-atsea, niscriarea-a u-lui shcurtu shi scriarea-a u-lui lungu,
agiutã la dyivãsirea, cum lipseashti, a zborlui.
(ii) Cu tuti cã, tu regula-a noastrã, va cãftãm ca u-lu shcurtu dit
bitisitã s-nu si scrii, va lj-alãsãm scriarea, cãndu un zbor tsi
bitiseashti cu u-shcurtu s-leagã cu unã cratimã di zborlu tsi yini dupã el,
sh-cãndu aestu zbor dit soni nchiseashti cu unã vocalã (ma multu a shi u).
Bunãoarã, u-lu dit sonea-a zboarãlor arãzboi, aprochi shi cupaci, tsi
s-avdi shcurtu shi nu sã scrii, poati si sã scrii cãndu s-aflã ligat, cu
unã cratimã, di zborlu di dinãpoi, tu expresii ca: “am un arãzboiu-arosh”,
“mini aprochiu-atsel om” icã “vidzui un cupaciu-analtu”.
Bãgats oarã cã tu-aesti exempli, litirli u-a, s-avdu deadun ca un diftongu
sh-tr-atsea si scriu dauãli sonuri.

PRUBLEMÃ
Tu-aestã prublemã va dãm un textu loat dit un pirmith di Kira Mantsu, tu
cari va si s-aflã zboarã tsi nu suntu scriati dupã regulili di Bituli.
Lucrul a cititorlui va s-hibã ca s-li aflã aesti zboarã, s-li ngrãpseascã
dupã regulili a noastri shi s-aflã tsi reguli avem cãlcatã. Prublema va
s-aibã dauã pãrtsã.
(i) Partea 1 – Zboarãli sumliniati dit textu suntu zboarã iu regulili
aspusi pãnã tora tu lectsiile 2-15 dit cursul a nostru (nãintea-a
lectsiilor 16 shi 17 di adzã a litirãljei u) furã cãlcati. Cititorlu easti
pãlãcãrsit s-li scrii aesti zboarã cum lipseashti sh-deapoea s-aflã, trã
cati zbor sumliniat, cari easti regula tsi fu cãlcatã.
(ii) Partea II – Cititorlu lipseashti s-li aflã zboarãli iu regulili dit
lectsiili 16 shi 17 di adzã furã cãlcati, s-li ngrãpseascã aesti zboarã cum
lipseashti sh-tu soni s-aflã tsi regulã tsi avem cãlcatã tu scriari.

PARTEA 1
(textu loat dit: Kira Mantsu – Pirmithi di sumu Aumbra Cupaciului – Zborlu
a Nostru, Anlu XIII, Nr. 1 1996, padz. 5)
Tora, dupã ahãntsã anj voi s-nji aducu aminti atseali pirmithi tsi-nj li
dzãtsea paplu, sum aumbra cupaciului… Aoa, eara mashi loclu-a nostru,
lumea noastrã, mashi a noastrã… Veara, aumbra cupaciului cãdea pisti noi,
shi io cu paplu intram tu-unã lumi nicunuscutã. Dealihea i nidealihea eara
atsea lumi? Eara “lucri” tsi li scutea di mintea lui? Tsi importantsã avea?
Io, fitica di-atumtsea, bãnamu sum aumbra cupaciului tu-unã lumi-mplinã di
fricã shi ciudie, di-antribari fãrã cljealje trã mintea mea di cilimeanu…
Paplu spunea pirmithi cu amiradz, cu oaminj mintimenj shi glari, cu feati
shi ficiori aleptsã… Eara, poati, pirmithi tsi li-ascultarã tuts
ficiuritslji di pi-aestã lumi!… Ma multu iarna, cãndu noptsãli eara
lundzã, n-adunamu ninga focu tuts nipotsljii: io, nai ma marea, sor-mea
Tana, frati-nju Mina, taifa-ali teta Tanã: Lenca, Ora, Mina, shi ficiorljii
ali teta Cuda: Steryiul, Mina shi Yioryi… Tati shi doauli surãri a lui,
Tana shi Cuda, au cãti un ficior tsi poartã numa-alu papu: Mina! Mashi nai
ma njca sorã alu tati, teta Tsona, bãna alargu di noi… Aestã tãbãbie di
cilimeanj n-adunamu searã di searã shi, cu gurili cãscati, mutream paplu
tsi dipina un gljemu mãyipsitu, nividzutu: pirmithlu. Poati shi-altsã
pãpãnj shtiu sã spunã pirmithi a nipotslor, ma, ashi cum li spunea paplu-a
nostru, nu pistipsescu s-poatã multsã!… Shi-ahulea mustaca, bãga mãna tu
supani, ascutea tãtumea shi cartea shi-ahurhea sh-facã tsigarea… Noi, cu
ocljii pi mãna lui, niarãvdãtori s-anchisim pi nicunuscuta cali a
pirmithlui… Iu va nã ducã adzã paplu? La Amirãlu Aroshu, la izvurlu iu
s-batu muntsãlj, la fãntãna iu veaglje lamnja cu multi capiti?

DIZLIGAREA-A PRUBLEMÃLJEI: PARTEA 1
(zboarãli tsi-avea cãlcatã reguli dit lectsiili 2-15 furã scriati cum
lipseashti)
Tora, dupã ahãntsã anj voi s-nji aducu aminti atseali pirmithi tsi-nj li
dzãtsea paplu, sum aumbra-a cupaciului… Aoa, eara mash loclu-a nostru,
lumea-a noastrã, mash a noastrã… Veara, aumbra-a cupaciului cãdea pisti
noi, shi io cu paplu intram tu-unã lumi nicunuscutã. Dealihea i nidealihea
eara atsea lumi? Eara “lucri” tsi li scutea di mintea-a lui? Tsi
importantsã avea? Io, fitica di-atumtsea, bãnamu sum aumbra-a cupaciului
tu-unã lumi mplinã di fricã shi ciudie, di ntribari fãrã cljai trã mintea-a
mea di cilimeanu… Paplu spunea pirmithi cu amiradz, cu oaminj mintimenj
shi glari, cu feati shi ficiori aleptsã… Eara, poati, pirmithi tsi
li-ascultarã tuts ficiuritslji di pi-aestã lumi!… Ma multu iarna, cãndu
noptsãli eara lundzã, n-adunamu ninga focu tuts nipotslji: io, nai ma
marea, sor-mea Tana, frati-nju Mina, taifa-ali teta Tanã: Lenca, Ora, Mina,
shi ficiorlji ali teta Cuda: Steryiul, Mina shi Yioryi… Tati shi doauãli
surãri a lui, Tana shi Cuda, au cãti un ficior tsi poartã numa-alu papu:
Mina! Mash nai ma njica sorã alu tati, teta Tsona, bãna alargu di noi…
Aestã tãbãbie di cilimeanj n-adunamu searã di searã shi, cu gurli cãscati,
mutream paplu tsi dipina un gljemu mãyipsitu, nividzutu: pirmithlu. Poati
sh-altsã pãpãnj shtiu sã spunã pirmithi a nipotslor, ma, ashi cum li spunea
paplu-a nostru, nu pistipsescu s-poatã multsã!… Sh-ahulea mustaca, bãga
mãna tu supani, ascutea tãtumea shi cartea sh-ahurhea sh-facã tsigarea…
Noi, cu ocljilj pi mãna-a lui, niarãvdãtori sã nchisim pi nicunuscuta cali
a pirmithlui… Iu va nã ducã adzã paplu? La Amirãlu Aroshu, la izvurlu iu
s-batu muntsãlj, la fãntãna iu veaglje lamnja cu multi capiti?

(1) Regula dzãtsi cã particula “a” a genetivlui sã ngrãpseashti,
sh-atumtsea cãndu s-tucheashti cu sonlu a dit bitisita-a zborlui di
nãintea-a ljei. Tr-atsea zboarãli: “aumbra cupaciului, lumea noastrã,
mintea lui, mintea mea, mãna lui” lipsescu scriari: “aumbra-a cupacilui,
lumea-a noastrã, mintea-a lui, mintea-a mea, mãna-a lui”. Bãgats oarã cã
aestã particulã easti scriatã tu zboarãli tsi nu bitisescu cu sonlu a:
“loclu-a nostru, surãri a lui, paplu-a nostru, cali a pirmithlui”.
(2) Regula dzãtsi cã zboarãli tsi nchisescu cu sonurli an/n shi ãn/n
lipsescu scriari (i) fãrã sonlu a icã ã, shi (ii) nu s-leagã cu-unã cratimã
di zborlu di nãinti. Tr-atsea, zboarãli: “lumi-mplinã, di-antribari,
s-anchisim” sã ngrãpsescu: “lumi mplinã, di ntribari, sã nchisim”.
(3) Regula dzãtsi cã semivocalili e shi i tsi yin dupã litira compusã sh,
nu sã ngrãpsescu. Cã s-aflã tu idyiul zbor i cã s-aflã tu dauã zboarã
ligati unlu di-alantu. Tr-atsea, zboarãli: “shi-altsã, shi-ahulea,
shi-ahurhea, mashi” lipsescu scriari: “sh-altsã, sh-ahulea, sh-ahurhea,
mash”. Unã altã regulã dzãtsi cã semivocala i dit bitisita-a unui zbor la
plural tsi bitiseashti cu ri, sh-cari s-aflã nãintea-a unui articul, nu sã
ngrãpseashti. Tr-atsea zborlu “gurili” sã ngrãpseashti “gurli”. Sh-tu soni,
vocala i tsi yini dupã litira compusã nj si ngrãpseashti. Tr-atsea zborlu
“njca” (ma s-nu hibã un alathus ortografic!) lipseashti ngrãpsiri “njica”.
(4) Regula dzãtsi cã (i) zborlu “doauli” si scrii”doauãli”; (ii) zborlu
“cljealje” si scrii cljai/cljae (dupã cum easti zborlu-a omlui); (iii) shi,
dupã reguli trã articularea-a substantivilor tsi nu li-avem aspusã aoa,
zboarãli articulati: “nipotsljii, ficiorljii shi ocljii” s-pronuntsã shi sã
ngrãpsescu: “nipotslji, ficiorlji shi ocljilj”. Bãgats oarã cã tu un altu
loc, textul ari zborlu “ficiuritslji” cari easti scriat cum lipseashti.

PARTEA 2
(Textul dit Partea 1 easti scriat diznou, ashi cum lipseashti shi mash
zboarãli tsi au cãlcatã regulili dit lectsiili 16-17 suntu alãsati cu alathus)
Tora, dupã ahãntsã anj voi s-nji aducu aminti atseali pirmithi tsi-nj li
dzãtsea paplu, sum aumbra-a cupaciului… Aoa, eara mash loclu-a nostru,
lumea-a noastrã, mash a noastrã… Veara, aumbra-a cupaciului cãdea pisti
noi, shi io cu paplu intram tu-unã lumi nicunuscutã. Dealihea i nidealihea
eara atsea lumi? Eara “lucri” tsi li scutea di mintea-a lui? Tsi
importantsã avea? Io, fitica di-atumtsea, bãnamu sum aumbra-a cupaciului
tu-unã lumi mplinã di fricã shi ciudie, di ntribari fãrã cljai trã mintea-a
mea di cilimeanu… Paplu spunea pirmithi cu amiradz, cu oaminj mintimenj
shi glari, cu feati shi ficiori aleptsã… Eara, poati, pirmithi tsi
li-ascultarã tuts ficiuritslji di pi-aestã lumi!… Ma multu iarna, cãndu
noptsãli eara lundzã, n-adunamu ninga focu tuts nipotslji: io, nai ma
marea, sor-mea Tana, frati-nju Mina, taifa-ali teta Tanã: Lenca, Ora, Mina,
shi ficiorlji ali teta Cuda: Steryiul, Mina shi Yioryi… Tati shi doauãli
surãri a lui, Tana shi Cuda, au cãti un ficior tsi poartã numa-alu papu:
Mina! Mash nai ma njica sorã alu tati, teta Tsona, bãna alargu di noi…
Aestã tãbãbie di cilimeanj n-adunamu searã di searã shi, cu gurli cãscati,
mutream paplu tsi dipina un gljemu mãyipsitu, nividzutu: pirmithlu. Poati
sh-altsã pãpãnj shtiu sã spunã pirmithi a nipotslor, ma, ashi cum li spunea
paplu-a nostru, nu pistipsescu s-poatã multsã!… Sh-ahulea mustaca, bãga
mãna tu supani, ascutea tãtumea shi cartea sh-ahurhea sh-facã tsigarea…
Noi, cu oclji pi mãna-a lui, niarãvdãtori sã nchisim pi nicunuscuta cali a
pirmithlui… Iu va nã ducã adzã paplu? La Amirãlu Aroshu, la izvurlu iu
s-batu muntsãlj, la fãntãna iu veaglje lamnja cu multi capiti?

DIZLIGAREA-A PRUBLEMÃLJEI: PARTEA 2
(zboarãli tsi-au cãlcatã reguli dit lectsiili 16-17 suntu scriati cum
lipseashti)
Tora, dupã ahãntsã anj voi s-nji aducu aminti atseali pirmithi tsi-nj li
dzãtsea paplu, sum aumbra-a cupaciului… Aoa, eara mash loclu-a nostru,
lumea-a noastrã, mash a noastrã… Veara, aumbra-a cupaciului cãdea pisti
noi, shi io cu paplu intram tu-unã lumi nicunuscutã. Dealihea i nidealihea
eara atsea lumi? Eara “lucri” tsi li scutea dit mintea-a lui? Tsi
importantsã avea? Io, fitica di-atumtsea, bãnamu sum aumbra-a cupaciului
tu-unã lumi mplinã di fricã shi ciudie, di ntribari fãrã cljai trã mintea-a
mea di cilimeanu… Paplu spunea pirmithi cu amiradz, cu oaminj mintimenj
shi glari, cu feati shi ficiori aleptsã… Eara, poati, pirmithi tsi
li-ascultarã tuts ficiuritslji di pi-aestã lumi!… Ma multu iarna, cãndu
noptsãli eara lundzã, n-adunamu ninga focu tuts nipotslji: io, nai ma
marea, sor-mea Tana, frati-nju Mina, taifa-ali teta Tanã: Lenca, Ora, Mina,
shi ficiorlji ali teta Cuda: Steryiul, Mina shi Yioryi… Tati shi doauãli
surãri a lui, Tana shi Cuda, au cãti un ficior tsi poartã numa-alu papu:
Mina! Mash nai ma njica sorã alu tati, teta Tsona, bãna alargu di noi…
Aestã tãbãbie di cilimeanj n-adunamu searã di searã shi, cu gurli cãscati,
mutream paplu tsi dipina un gljemu mãyipsitu, nividzutu: pirmithlu. Poati
sh-altsã pãpãnj shtiu sã spunã pirmithi a nipotslor, ma, ashi cum li spunea
paplu-a nostru, nu pistipsescu s-poatã multsã!… Sh-ahulea mustaca, bãga
mãna tu supani, ascutea tãtumea shi cartea sh-ahurhea sh-facã tsigarea…
Noi, cu ocljilj pi mãna-a lui, niarãvdãtori sã nchisim pi nicunuscuta cali
a pirmithlui… Iu va nã ducã adzã paplu? La Amirãlu Aroshu, la izvurlu iu
s-batu muntsãlj, la fãntãna iu veaglje lamnja cu multi capiti?

(1) Regula dzãtsi cã semivocala u nu lipseashti scriari cãndu s-avdi tu
coada-a substantivilor masculini (shi niutri) la singular, a adjectivilor,
a formilor verbali, etc. shi (ii) cãndu yini dupã unã singurã consoanã,
simplã i compusã. Tr-atsea zboarãli: “aducu, bãnamu, cilimeanu, adunamu,
focu, papu, gljemu, aroshu, batu, alu, mãyipsitu, nividzutu” lipsescu
scriari: “aduc, bãnam, cilimean, adunam, foc, pap, gljem, arosh, bat, al,
mãyipsit, nividzut”. Bãgats oarã cã zboarãli: “intram, sum, mutream, cum”
suntu scriati cum lipseashti, cu tuti cã tu titlul a cartiljei autorlu ari
scriatã “sumu”.
(2) Regula dzãtsi cã semivocala u nu lipseashti scriari cãndu (i) s-avdi tu
coada-a substantivilor masculini (shi niutri) la singular sh-cãndu (ii)
yini dupã sonlu ci (semivocalã i). Tr-atsea zborlu “cupaciu” si scrii
“cupaci” shi forma-a lui articulatã la genetiv nu easti “a cupaciului” ma
“a cupacilui”.

CURSU DI SCRIARI ARMÃNEASCÃ
dupã Regulili Astãsiti la Simpozionlu di Standardizari a Scriariljei
Armãneascã di Bituli, Avgustu, 1997

anyrapsit di TIBERIUS CUNIA