TRA ARMANAMI

LECTSIA 8 shi 9 – SCRIAREA-A LITIRILOR F, G, GH, Y, H

LITIRA F
Litira f ari mash un son-timelj ca tu zboarãli: fea-tã, fi-ri-dã, etc
La scriarea-al f, putem s-avem mash dauã prublemi, trã cari featsim regula
di ma nghios:

Regulã: (1) Trã zboarãli tsi pot s-hibã pronuntsati shi scriati shi cu f
shi cu v, nu-avem faptã vãrnã regulã limpidi; cati zbor va si ngrãpseascã
dupã cum va hibã aspus tu un dictsiunar niscriat ninga.
(2) Zboarãli tsi pot s-hibã pronuntsati shi scriati shi cu th (sonlu theta)
shi cu t, f, shi cãtivãrãoarã s, lipsescu scriari cu t, f, icã s. Aesti
zboarã va poatã s-hibã pronuntsati sh-cu sonlu grãtsescu theta, (shi
scriati cu combinatsia di litiri th, ma s-u va ashi autorlu).
Exceptsiili la aesti reguli va hibã aspusi tu un dictsiunar niscriat nica.

Bunãoarã:
(1) Suntu zboarã iu litira shi sonlu v pot s-lja loclu a litirãljei shi a
sonlui f. Ashi avem bunãoarã zboarã ca frun-di-dã, zu-grãf-ses-cu, etc. tsi
pot s-hibã ngrãpsiti sh-pronuntsati shi vrun-di-dã, zu-grãv-ses-cu, etc.
Aesti zboarã lipsescu scriari, ashi cum va s-hibã aspusi tu dictsiunarlu
niscriat ninga: vrun-di-dã, zu-grãf-ses-cu, etc.
(2) Suntu zboarã iu sonlu grãtsescu theta (theta) s-ari transfurmatã, trã
multi graiuri armãneshti, tu sonlu a litirilor t, f icã s.
Bunãoarã, ashi avem zboarãli tsi lipsescu scriari cu t, f icã s:
ca-ti/ca-fi, pãr-mit/pãr-mif/pãr-mis, pif-chiu, psu-ti-e/psi-fi-e,
ta-mã/sa-mã, fea-mi-nã, ti-lun-di/fi-lun-di, ti-melj/fi-melj,
ti-mi-ri-dã/fi-mi-ri-dã, fir-ma-ni, sh-alti poati tsi suntu aspusi tu
dictsiunar.
Ma, aesti zboarã pot s-hibã scriati sh-cu th, ma s-u va ashi autorlu, ca:
ca-thi, pãr-mith, pith-hiú, psu-thi-e, tha-mã, thea-mi-nã, thi-lun-di,
thi-melj, thi-mi-ri-dã, thir-ma-ni, etc.
Exceptsiili va s-hibã aspusi tu un dictsiunar niscriat ninga.

LITIRILI G, GH, Y
(1) Dupã arãzga-a zborlui shi dupã pronuntsarea-a lui tu grailu di-acasã a
omlui, litira simplã g (cãndu nu fatsi parti dit litira compusã gh) poati
s-aibã trei sonuri:
(i) Cãndu nu s-aflã nãintea-a litirilor e shi i, litira simplã g ari
sonlu-timelj, latinescu, ascur, ca bunãoarã, atsel dit zborlu gã-lji-nã;
(ii) Cãndu nu s-aflã nãintea-a litirilor e shi i, sh-trã ndauã zboarã mash,
litira simplã g poati s-aibã, piningã sonlu latinescu g, shi sonlu
grãtsescu ghamma (cãndu poati si sã scrii shi gh) ca, bunãoarã, tu zborlu
gu-mar (cari poati si sã scrii shi ghu-mar);
(iii) Cãndu s-aflã nãintea-a sonurlor e shi i, litira g ari un son
latinescu, muljat, ca tu zborlu gio-ni.

(2) Dupã arãzga-a zborlui, icã dupã pronuntsarea-a lui tu grailu di-acasã a
omlui, litira compusã gh poati s-aibã dauã sonuri:
(i) Cãndu nu s-aflã nãintea-a sonurlor e shi i, litira compusã gh ari sonlu
grãtsescu ghamma, ca tu zborlu ghu-mar (cari poati si s-avdã shi gu-mar, iu
g ari sonlu ascur latinescu g).
(ii) Cãndu s-aflã nãintea-a sonurlor e shi i, litira compusã gh ari un son
latinescu, ascur, ca bunãoarã, atsel dit zborlu ghe-lã, bunãoarã.

(3) Dupã arãzga-a zborlui, shi dupã grailu di-acasã a omlui, litira y ari
dauã sonuri:
(i) Tu zboarãli armãneshti, sh-cãndu s-aflã nãintea-a sonurlor e shi i,
litira y ari sonlu grãtsescu ghamma, ca tu zborlu yif-tu (cari poati si
s-avdã shi sã si scrii shi ghif-tu); shi
(ii) Tu zboarã xeani, poati s-aibã sonlu latinescu i (vocalã icã
semivocalã), ca tu zboarãli Ye-men, York, etc.

Regulã: (1) Litira simplã g, cãndu nu-ari dupã ea litirli e shi i (lungu i
shcurtu), poati s-aibã dauãli sonuri (cãtivãrãoarã tu idyiul zbor):
(i) sonlu-timelj, latinescu, ascur, g; shi
(ii) sonlu grãtsescu , ascur, ghamma.
(2) Litira simplã g, cãndu ari dupã ea litirli e shi i (lungu i shcurtu),
ari mash un son latinescu, muljat.

Regulã: (1) Litira compusã gh, cãndu nu-ari dupã ea litirli e shi i (lungu
i shcurtu), ari mash sonlu grãtsescu , ascur, ghamma.
(2) Litira compusã gh, cãndu ari dupã ea litirli e shi i (lungu i shcurtu),
poati s-aibã dauãli sonuri:
(i) sonlu latinescu, ascur, shi
(ii) sonlu grãtsescu , muljat, ghamma.

Regulã: (1) Litira simplã y, cãndu s-aflã nãintea-a litirilor e shi i, shi
nu s-aflã tu zboarã xeani, lipseashti totna pronuntsari cu sonlu grãtsescu
ghamma.
(2) Litira simplã y, cãndu s-aflã tu zboarã, icã numi xeani di lucri,
locuri, oaminj, etc. lipseashti pronuntsari cu sonlu latinescu i (vocalã
icã semivocalã), ashi cum easti pronuntsat tu limba xeanã di iu yini zborlu.

Bãgats oarã cã:
(1) Cãndu nu-ari litirili e shi i dupã nãsã, litira simplã g (tsi nu fatsi
parti dit litira compusã gh), poati s-aibã, dupã cum easti arãzga-a zborlui
icã grailu-a omlui:
(i) mash sonlu latinescu g ascur, ca tu zboarãli: ga-i/ga-e, gai-le,
gal-bin, gu-vã, gu-rã, etc.;
(ii) mash sonlu grãtsescu ghamma, ca tu zboarãli: a-ga-pi, a-glis-tur,
ag-nan-ghea, a-gni, a-goa-nã, a-grip-ni-e, a-nag-nos-ti, ar-gãs-tir,
bu-ga-zi, er-gu, gas-tru, glas-trã, gli-co, glin-di-ses-cu, le-mar-gu,
lig-dã, pã-gur, pe-lar-gu, pi-ga-di, tag-mã, etc. (zboarã grãtseshti, cu
exceptsia-a zborlui bugazi tsi poati s-yinã di la turtsã; icã
(iii) dauãli sonuri ascuri, em atsel latinescul g, em atsel grãtsescul,
ghamma, ca tu zboarãli: a-ga-lea, a-gal-mã, a-go-nja, a-gri-mi,
a-gu-nes-cu, cãv-gã, gra-mã, grã-mus-tean, gus-tu, gu-mar, i-gra-si-e,
lu-gu-ri-e, lã-ga-rã, mã-gu-lã, pã-ga-nã, pã-ri-gu-ri-e, pli-gu-es-cu,
si-gur, ti-ga-ni, vir-gu-ra-mi, zu-graf, etc.
Intirisantu easti ca s-aspunem aoa cã:
(i) Zboarãli di ma nsus cari s-avdu sh-cu sonlu latinescu g ascur,
sh-cu-atsel grãtsescul ghamma, pot s-hibã scriati, ma s-u va scriitorlu,
sh-ca: a-gha-lea, a-ghal-mã, a-gho-nja, a-ghri-mi, a-ghu-nes-cu, cãv-ghã,
ghra-mã, ghrã-mus-tean, ghus-tu, ghu-mar, i-ghra-si-e, lu-ghu-ri-e,
lã-gha-rã, mã-ghu-lã, pã-gha-nã, pã-ri-ghu-ri-e, pli-ghu-es-cu, si-ghur,
ti-gha-ni, vir-ghu-ra-mi, zu-ghraf, etc.
(ii) Zboarã ca ca-ta-log, di-a-log, fi-lo-log, gar-ga-rã, chi-rur-gu, mag,
or-gan, pa-ra-dig-mã, pi-da-gog, po-li-log, pro-pa-gan-dã, ti-le-graf,
ti-pu-gra-fi-e, tsi-ga-rã, vur-gar, etc. suntu tuti pronuntsati cu sonlu
latinescu g (ca tu tuti limbili moderni dit Vestu tsi li cunushtem la
editurã) ma pri-armãneashti pot s-hibã tuti pronuntsati shi cu sonlu
grãtsescu ghamma (cã probabil, zboarãli au intratã tu limbã prit limba
grãtseascã).

(2) Litira g, cãndu ari litirili e shi i dupã ea, ari mash sonlu latinescu
g dultsi, muljat. Exceptsie u fac mash ãndauã neologhismi iu litira simplã
g poati s-aibã shi sonlu grãtsescu ghamma muljat. Bunãoarã, ashi avem
zboarãli:
(i) a-gioc, ngiur, bi-li-gi-chi, chi-ra-gi, gea-ba, gea-mi, ge-pi, gi-lit,
gio-ni, giu-dic, giu-mi-ta-ti, hãn-gi, shi-cã-gi, etc. cari s-pronuntsã
mash cu sonlu latinescu g dultsi, muljat, shi
(ii) zboarãli-exceptsii, ca gi-gan-tu/ghi-gan-tu,
gim-nas-ti-cã/ghim-nas-ti-cã, fi-lo-lo-gi-e/fi-lo-lo-ghi-e,
ne-o-lo-gis-mu/ne-o-lo-ghis-mu, etc. cari pot si s-pronuntsã sh-cu sonlu
latinescu g muljat, sh-cu-atsel grãtsescul ghamma muljat.

(3) Cãndu ari litirili e shi i dupã ea, litira compusã gh, poati s-aibã:
(i) mash sonlu latinescu g ascur, ca tu zboarãli: a-nan-ghi, ãn-treghi,
ghea-ur, ghe-gan, ghe-lã, ghi-de-ri, ghi-ni, ghi-zã, sã-lã-ghes-cu, slaghi,
slã-ghes-cu, etc.; icã
(ii) dauãli sonuri, em atsel latinescul g ascur, em atsel grãtsescul
ghamma, dupã cum easti arãzga-a zborlui shi grailu-a omlui. Ahtãri suntu
zboarãli: a-ghi-sit, a-hor-ghea, an-ghez, an-ghi-sedz, dghi-vã-ses-cu,
ghear-ghir, ghea-tru, ghif-tu, ghi-gan-tu, ghi-ra-chi-nã, ghi-tã-ga-ni,
ghi-trip-ses-cu, Ghiz-mã-ciunj, hãr-ghi-e, lu-ghi-e, mã-ghea-uã,
mã-ghip-ses-cu, mã-ghis-tru, ntur-ghi-ses-cu, sur-ghiu-nip-ses-cu,
ur-ghi-e, vir-ghi-rã, etc. iu litira compusã gh poati si s-pronuntsã dauã
turlii, sh-cu sonlu latinescu g ascur, sh-cu-atsel grãtsescul ghamma muljat.
Intirisantu easti ca s-aspunem aoa cã ma multili zboarã di ma nsus (cari
suntu ngrãpsiti cu litira compusã gh sh-cari pot si s-pronuntsã dauã
turlii, sh-cu sonlu latinescu g ascur, muljat sh-cu-atsel grãtsescul ghamma
muljat), suntu, multu cama multu, scriati cu y, ca: a-yi-sit, a-hor-yea,
an-yez, an-yi-sedz, dyi-vã-ses-cu, year-yir, yea-tru, yi-ra-chi-nã,
yi-tã-ga-ni, yi-trip-ses-cu, Yiz-mã-ciunj, hãr-yi-e, lu-yi-e, mã-yea-uã,
mã-yip-ses-cu, mã-yis-tru, ntur-yi-ses-cu, ur-yi-e, vir-yi-rã, etc. cã
pronuntsarea-a lor easti multu ma multu cu sonlu grãtsescu ghamma muljat
dicãt cu-atsel latinescu g ascur muljat. Mash ãndauã zboarã ca yif-tu,
yi-gan-tu, sur-yiu-nip-ses-cu, etc. si scriu ma multu cu gh, nu cu y, ca
ghif-tu, ghi-gan-tu, sur-ghiu-nip-ses-cu, etc. cã ashi suntu pronuntsati ma
multu.
Notã – Bãgats oarã cã zboarãli cari au mash sonlu grãtsescu ghamma muljat,
si ngrãpsescu mash cu y nu sã ngrãpsescu vãrnãoarã cu gh.

(4) Sonlu latinescu g ascur, poati si sã ngrãpseascã:
(i) cu litira simplã g, cãndu nu s-aflã dinintea-a sonurlor e shi i, ca tu
zboarãli: ga-i/ga-e, gai-le, gal-bin, gu-vã, gu-rã, etc. shi
(ii) cu litira compusã gh, cãndu s-aflã dinintea-a sonurlor e shi i, ca tu
zboarãli: a-nan-ghi, ãn-treghi, ghea-ur, ghe-gan, ghe-lã, ghi-de-ri,
ghi-ni, ghi-zã, sã-lã-ghes-cu, slaghi, slã-ghes-cu, etc.

(5) Sonlu grãtsescu ghamma ascur s-avdi mash cãndu nu-ari dupã el sonurli e
shi i, shi poati si sã ngrãpseacã:
(i) cu litira simplã g, ãn general, ca bunãoarã, zboarãli, cari easti ghini
si sã ngrãpseascã totna ca: a-ga-lea, a-gal-mã, a-go-nja, a-gri-mi,
a-gu-nes-cu, cãv-gã, gra-mã, grã-mus-tean, gus-tu, gu-mar, i-gra-si-e,
lu-gu-ri-e, lã-ga-rã, mã-gu-lã, pã-ga-nã, pã-ri-gu-ri-e, pli-gu-es-cu,
si-gur, ti-ga-ni, vir-gu-ra-mi, zu-graf, etc.; icã
(ii) cu litira compusã gh, cãndu omlu va s-aspunã maxus cã gh lipseashti si
s-avdã cu sonlu ghamma ascur; bunãoarã, idyili zboarã di ma nsus pot si sã
ngrãpseascã shi: a-gha-lea, a-ghal-mã, a-gho-nja, a-ghri-mi, a-ghu-nes-cu,
cãv-ghã, ghra-mã, ghrã-mus-tean, ghus-tu, ghu-mar, i-ghra-si-e,
lu-ghu-ri-e, lã-gha-rã, mã-ghu-lã, pã-gha-nã, pã-ri-ghu-ri-e,
pli-ghu-es-cu, si-ghur, ti-gha-ni, vir-ghu-ra-mi, zu-ghraf, etc.

(6) Sonlu grãtsescu ghamma muljat s-avdi mash cãndu ari dupã el sonurli e
shi i, shi poati si sã ngrãpseascã:
(i) cu y, ãn general, ca zboarãli tsi lipsescu scriari cu y: a-yi-nji,
cã-liyi, chi-ni-yi, pã-yi-dã, pi-pir-yea-uã, sclayi, yer-mu, sir-yea-ni,
Turyea, ur-yi-i/ur-yi-e, Ver-yea, Yea-ni, yea-tsã, yi-i-ta-ti,
yi-li-i/yi-li-e, Yi-nar, yi-neam, yin-ghits, yi-oa-rã, Yior-gu, yip-tu,
yi-ra-ma-ti, yish-tea-ri, yi-tsãl, yi-tã-ga-ni, yiu, etc.;
(ii) cu gh, cãtivãroarã, cãndu zborlu poati si s-avdã sh-cu sonlu latinescu
g ascur, ca tu zboarãli tsi pot si sã ngrãpseascã: a-ghi-sit, a-hor-ghea,
an-ghedz, an-ghi-sedz, dghi-vã-ses-cu, ghear-ghir, ghea-tru, ghif-tu,
ghi-gan-tu, ghi-ra-chi-nã, ghi-trip-ses-cu, Ghiz-mã-ciunj, hãr-ghi-e,
lu-ghi-e, mã-ghea-uã, mã-ghip-ses-cu, mã-ghis-tru, ntur-ghi-ses-cu,
sur-ghiu-nip-ses-cu, ur-ghi-i/ur-ghi-e, vir-ghi-rã, etc. ma pot si sã
ngrãpseascã sh-cu y ca: a-yi-sit, a-hor-yea, an-yedz, an-yi-sedz,
dyi-vã-ses-cu, year-yir, yea-tru, yif-tu, yi-gan-tu, yi-ra-chi-nã,
yi-trip-ses-cu, Yiz-mã-ciunj, hãr-yi-e, lu-yi-e, mã-yea-uã, mã-yip-ses-cu,
mã-yis-tru, ntur-yi-ses-cu, sur-yiu-nip-ses-cu, ur-yi-e, vir-yi-rã, etc; shi
(iii) cu g tu ndauã neologhismi, cãndu zborlu poati si s-avdã trei turlii:
cu sonlu latinescu g muljat ca zboarãli: gi-gan-tu, gim-nas-ti-cã,
fi-lo-lo-gi-i/fi-lo-lo-gi-e, ne-o-lo-gis-mu, etc. ma cari pot si
s-pronuntsã sh-cu sonlu grãtsescu ghamma muljat ca: yi-gan-tu,
yim-nas-ti-cã, fi-lo-lo-yi-i/fi-lo-lo-yi-e, ne-o-lo-yis-mu, etc. icã cu
sonlu latinescu g ascur, ca: ghi-gan-tu, ghim-nas-ti-cã,
fi-lo-lo-ghi-i/fi-lo-lo-ghi-e, ne-o-lo-ghis-mu, etc.
Discutsia di ma nsus aspuni marea prublemã tsi u-avem cu scriarea-a sonlui
latinescu g shi grãtsescu ghamma. Cum lipseashti scriari un zbor cari (i)
s-avdi mash cu sonlu grãtsescu ghamma, icã (ii) s-avdi sh-cu sonlu
latinescu g sh-cu-atsel grãtsescu ghamma? Unã altã prublemã easti cu
zboarãli tsi pot si s-avdã dauã turlii, sh-cu sonlu latinescu ge/gi dultsi,
muljat, sh-cu-atsel latinescu j muljat. Trã tuti aesti zboarã s-astãsi la
simpozion, regula di ma nghios:

Regulã: (1) Sonlu grãtsescu ghamma ascur (cãndu ghamma nu s-aflã nãintea-a
sonurlor e shi i), lipseashti scriari cu g shi pronuntsarea va s-hibã cu
sonlu latinescu icã grãtsescu, dupã cum va s-u va omlu. Mash cãndu:
(i) traditsia va s-u caftã, icã
(ii) scriitorlu va s-u va maxus ca s-aspunã cã zborlu lipseashti
pronuntsari cu sonlu grãtsescu ghamma ascur,
atumtsea va poatã si sã scrii sh-cu litira compusã gh. Aestã regulã
s-aplicã (easti bunã) sh-la tuti zboarãli cari s-pronuntsã, dupã cum easti
grailu-a omlui, sh-cu sonlu latinescu g, sh-cu-atsel grãtsescul ghamma.
(2) Sonlu grãtsescu ghamma muljat (cãndu s-aflã nãintea-a sonurlor e shi
i), lipseashti scriari cu y shi pronuntsarea va s-hibã cu sonlu latinescu g
icã grãtsescu ghamma, dupã cum u va omlu. Mash cãndu:
(i) traditsia va s-u caftã, icã
(ii) scriitorlu va s-u va maxus ca s-aspunã cã zborlu lipseashti
pronuntsari cu sonlu latinescu g-ascur i g-muljat,
va poatã si sã scrii cu g icã cu combinatsia di litiri gh. Aestã regulã
s-aplicã (easti bunã) sh-la tuti zboarãli cari s-pronuntsã, dupã cum easti
grailu-a omlui, sh-cu sonlu latinescu g, sh-cu-atsel grãtsescul ghamma.
(3) Cãndu j-lu nu fatsi parti dit litirli compusi lj shi nj, shi zboarãli
pot si s-avdã cu dauã sonuri, sh-cu sonlu ge/gi dultsi, muljat sh-cu sonlu
j muljat, zboarãli va si sã scrii cu ge/gi, nu cu j.
Idyea regulã u-avem sh-la zboarãli-exceptsii cãndu j-lu yini dupã sonurli l
shi n, ma sonlu j s-avdi ahoryea di sonurli l shi n (va dzãcã, j-lu easti
unã litirã simplã shi nu fatsi parti di litirili compusi lj shi nj).

Dupã regula di ma nsus:
(1) Tuti zboarãli tsi au sonlu grãtsescu ghamma ascur, lipsescu scriari cu
litira latineascã g ca, bunãoarã, zboarãli (aspusi ma nãinti): a-ga-lea,
a-gal-mã, a-ga-pi, a-glis-tur, ag-nan-ghea, a-gni, a-goa-nã, a-go-nja,
a-gri-mi, a-grip-ni-e, a-gu-nes-cu, a-gun-ses-cu, a-nag-nos-ti, ar-gãs-tir,
bãr-ga-ci, bu-ga-zi, cãv-gã, er-gu, gas-tru, glas-trã, gli-co,
glin-di-ses-cu, gra-mã, grã-mus-tean, gu-mar, gus-tu, i-gra-si-e, lã-ga-rã,
le-mar-gu, lig-dã, lu-gu-ri-e, mã-gu-lã, pã-ga-nã, pã-gur, pã-ri-gu-ri-e,
pe-lar-gu, pi-ga-di, pli-gu-es-cu, si-gur, tag-mã, ti-ga-ni, vir-gu-ra-mi,
zu-graf, etc.
Mash cãndu va s-u va maxus scriitorlu, ca zboarãli si s-avdã cu sonlu
grãtsescu ghamma, eali va poatã s-hibã scriati sh-cu litira compusã gh, ca:
a-gha-lea, a-ghal-mã, a-gha-pi, a-ghlis-tur, agh-nan-ghea, a-ghni,
a-ghoa-nã, a-gho-nja, a-ghri-mi, a-ghrip-ni-e, a-ghu-nes-cu, a-ghun-ses-cu,
a-nagh-nos-ti, ar-ghãs-tir, bãr-gha-ci, bu-gha-zi, cãv-ghã, er-ghu,
ghas-tru, ghlas-trã, ghli-co, ghlin-di-ses-cu, ghra-mã, ghrã-mus-tean,
ghu-mar, ghus-tu, i-ghra-si-e, lã-gha-rã, le-mar-ghu, ligh-dã, lu-ghu-ri-e,
mã-ghu-lã, pã-gha-nã, pã-ghur, pã-ri-ghu-ri-e, pe-lar-ghu, pi-gha-di,
pli-ghu-es-cu, si-ghur, tagh-mã, ti-gha-ni, vir-ghu-ra-mi, zu-ghraf, etc.

(2) Tuti zboarãli tsi au sonlu grãtsescu ghamma muljat, (cari au dupã eali
litira e icã i) lipsescu scriari cu litira y ca, bunãoarã, zboarãli (aspusi
ma nsus): a-yi-sit, an-yez, an-yi-sedz, dyi-vã-ses-cu, year-yir, yea-tru,
yi-ra-chi-nã, yi-tã-ga-ni, yi-trip-ses-cu, Yiz-mã-ciunj, hãr-yi-e, lu-yi-e,
mã-yea-uã, mã-yip-ses-cu, mã-yis-tru, ntur-yi-ses-cu, ur-yi-e, vir-yi-rã,
etc.
Mash cãndu va s-u va maxus scriitorlu, ca zboarãli si s-avdã cu sonlu
latinescu g muljat (cã s-aflã nãintea-a unui son e icã i), eali va poatã
s-hibã scriati sh-cu litira simplã g icã litira compusã gh, ca: a-ghi-sit,
an-ghez, an-ghi-sedz, dghi-vã-ses-cu, ghear-ghir, ghea-tru, ghi-ra-chi-nã,
ghi-tã-ga-ni, ghi-trip-ses-cu, Ghiz-mã-ciunj, hãr-ghi-e, lu-ghi-e,
mã-ghea-uã, mã-ghip-ses-cu, mã-ghis-tru, ntur-ghi-ses-cu, ur-ghi-e,
vir-ghi-rã, etc.
Avem shi exceptsii. Cãndu u caftã adetea, ãndauã zboarã ca atseali aspusi
ma nghios, cari pot s-aibã dauãli sonuri, sh-atsel latinescu g, sh-atsel
grãtsescu ghamma, ascur icã muljat, lipsescu scriari ca:
fu-tu-gra-fi-i/fu-tu-gra-fi-e, ghif-tu, ghi-gan-tu,
ghim-nas-ti-cã/gim-nas-ti-cã, ghim-na-ziu/gim-na-ziu, Ghior-ghi,
ghir-ghi-nã, ghir-lan-dã, Ghir-ma-ni-i/Ghir-ma-ni-e, gra-ma-ti-cã,
Gra-mus-ti, grã-mus-tean, ghiu-vã-ses-cu, pru-gra-mã, pru-pa-gan-dã,
ti-gru, ti-pu-gra-fi-i/ti-pu-gra-fi-e, tsi-ga-rã, Vur-gã-ri-i/Vur-gã-ri-e,
etc.
Aesti zboarã nu lipsescu scriari ca: fu-tu-ghra-fi-i/fu-tu-ghra-fi-e,
yif-tu, yi-gan-tu, yim-nas-ti-cã, yim-na-ziu, Yior-yi, yir-yi-nã,
yir-lan-dã, Yir-ma-ni-i/Yir-ma-ni-e, ghra-ma-ti-cã, Ghra-mus-ti,
ghrã-mus-tean, yiu-vã-ses-cu, pru-ghra-mã, pru-pa-ghan-dã, ti-ghru,
ti-pu-ghra-fi-i/ti-pu-ghra-fi-e, tsi-gha-rã, Vur-ghã-ri-i/Vur-ghã-ri-e, etc.

(3) Zboarãli tsi pot si s-avdã dauã turlii, sh-cu sonlu latinescu ge/gi
muljat, sh-cu-atsel latinescu j muljat, lipsescu scriari cu ge/gi ca:
gean-dar, gioc, gio-ni, giu-dets, giu-di-cat, giu-gas-tru, giu-gi-i,
giu-giu-nar, gium-bã, giu-mi-ta-ti, giu-na-mi, giu-nar, giu-na-tic,
giun-cu, giu-nel, giu-nes-cu, giu-neash-ti, giu-nop, giu-pã, giu-rat, etc
Aesti zboarã nu lipsescu scriari cu j ca: jan-dar, joc, jo-ni, ju-dets,
ju-di-cat, ju-gas-tru, ju-gi-i, ju-ju-nar, jum-bã, ju-mi-ta-ti, ju-na-mi,
ju-nar, ju-na-tic, jun-cu, ju-nel, ju-nes-cu, ju-neash-ti, ju-nop, ju-pã,
ju-rat, etc.
Zboarãli-exceptsii, iu combinatsiili di litiri lj shi nj nu s-avdu ca
litiri compusi ma ca dauã litiri pronuntsati ahoryea, lipsescu scriari cu
ge/gi, ca zboarãli: con-gi, giun-giu-lã, nol-gi-can, hãn-gear, hin-gi,
fin-gi, etc.; aesti zboarã nu lipsescu scriari cu j ca: con-ji, jun-ju-lã,
nol-ji-can, hãn-jar, hin-ji, fin-ji, etc. Mash verbul nji-redz (shi tuti
dirivatili-a lui) si ngrãpseashti cu nj shi s-citeashti n’ji-redz.
Ma zboarãli-neologhismi cari, dupã noi, lipsescu scriari ca:
a-ran-gea-men-tu, con-giunc-tsi-i/con-giunc-tsi-e,
in-gec-tsi-i/in-gec-tsi-e etc. va poatã s-armãnã, trã tora di oarã,
exceptsii la exceptsii cari pot s-hibã scriati shi ca: a-ran-ja-men-tu,
con-junc-tsi-i/con-junc-tsi-e, in-jec-tsi-i/in-jec-tsi-e, etc.

LITIRA H
Dupã cum easti scriatã (ca litirã simplã i parti dit unã litirã compusã),
litira h ari trei sonuri:
(i) poati s-aibã sonlu-timelj ascur, ca tu zborlu ha-lã;
(ii) poati s-aibã sonlu-timelj muljat, ca tu zboarãli ti-hi, shi her-bu; shi
(iii) poati s-aibã sonlu mut cãndu nu s-avdi cã fatsi parti di litirili
compusi: ch, gh, dh, th, sh, ca tu zboarãli chea-trã, ghi-ni, dha-lã,
thi-melj shi shar-pi.

Regulã: (1) Cãndu (i) nu fatsi parti dit litirili compusi ch, gh, dh, th,
shi sh, shi (ii) nu s-aflã dinintea-a litirilor e shi i, litira h ari
sonlu-timelj ascur.
(2) Cãndu (i) nu fatsi parti dit litirili compusi ch, gh, dh, th, shi sh
shi (ii) s-aflã dinintea-a litirilor e shi i, litira h ari sonlu timelj
muljat.
(3) Cãndu fatsi parti dit litirili compusi ch, gh, dh, th, shi sh, litira h
ari sonlu mut (va dzãcã nu s-avdi ma alãxeashti sonlu a litirãljei di
nãintea-a ljei).
Exceptsii la aesti reguli va hibã aspusi tu un dictsiunar niscriat ninga.

(1) Cãndu nu fatsi parti di litirli compusi ch, gh, dh, th, sh litira h ari:
(i) sonlu ascur, cãndu nu-ari sonurli e shi i s-yinã dupã nãsã ca,
bunãoarã, tu zboarãli: a-ri-ha-ti, ha-ri, hã-la-ti, hu-nip-ses-cu,
ih-ti-ba-ri, prãh-ti-ses-cu, voa-hã, za-ha-ri, etc.
(ii) sonlu muljat, cãndu ari sonurli e shi i s-yinã dupã nãsã ca, bunãoarã,
tu zboarãli: a-hiur-hes-cu, hea-vrã, her, her-bu, i-si-hi-i, sti-hiu,
ti-hi, etc. Bãgats oarã cã tu-aesti zboarã h-lu s-pronuntsã hi (i shcurtu),
ca: a-hiur-hies-cu, hia-vrã, hier, hier-bu, etc.
Notã – Nu-ari s-facã tsiva cã sonurli di ma nsus a litãriljei h, ascur icã
muljat, nu suntu lugursiti ca unã. Trã lucrul a nostru, eali suntu unã soe.
(2) Cãndu yini dupã litirili c, g, d, t, s, litira h easti ufilisitã mash
tra s-alãxeascã sonlu a litirãljei din fatsã; ca s-nã da litirili compusi
ch, gh, dh, th, sh. Tr-atsea dzãtsem cã litira h easti mutã. Aveam aspusã
tu alti lectsii ma nãinti cã:
(i) Nãintea-a litirilor e shi i, sonurli c shi g s-moalji. Tra sã-sh lja
diznou sonlu a lor ascur, litira h si scrii namisa di litirili c shi g
di-unã parti shi vocalili e shi i di-alantã parti. Ashi avem litirili
compusi ch shi gh, ca tu zboarãli chea-trã, che-fi, ghe-lã, ghi-ni, etc.
(ii) Cãndu litira h s-aflã dupã litirili d shi t, avem litirili compusi dh
shi th cu cari si ngrãpsescu, mash cãndu vrem s-aspunem maxus, cã zboarã
ca: dha-lã, dhas-cal, thi-melj, thim-nja-mã, etc. bunãoarã, s-avdu cu
sonurli gãrtseshti dhelta shi theta, nu cu sonlu latinescu d icã t.
(iii) Iarã tu soni, cãndu h-lu yini dupã litira s, avem litira compusã sh
(di cari va zburãm ma nclo) tsi s-avdi ca tu zboarãli: a-gãr-shes-cu,
a-shi, sha-in, shi-lji, etc.
Nota 1 – La regulili di ma nsus avem shi exceptsii. Suntu zboarã iu litirli
ch, th shi sh nu suntu litiri compusi ma litiri tsi s-avdu ahoryea. Cu tuti
cã avem zburãtã (i va si zburãm ma nclo) tu alti lectsii tr-aesti
exceptsii, minduim cã easti ghini s-aspunem sh-aoa ndauã zboarã.
Avem aspusã chiola cã zborlu mecheme – tsi s-avdi mec-he-me – va scriari
mek-he-me! iarã la Simpozionlu di Standardizari a Scriariljei Armãneascã di
Bituli s-astãsi regula ca:
(i) Zboarãli: catashisi, iposhisi, ipushisescu, shi sholarhiu – tsi s-avdu:
ca-tas-hi-si, i-pos-hi-si, i-pus-hi-ses-cu, shi s’ho-lar-hiu – si sã scoatã
dit limbã shi nu mata hibã ufilisiti.
(ii) Zboarãli arãshirat, shizmã, shezã shi Voshopoli – tsi s-avdu:
a-rãs-hi-rat, s’hiz-mã, s’he-zã shi Vos-ho-po-li – va si ngrãpseascã
a-rãs-chi-rat, schiz-mã, sche-zã shi Vos-co-po-li.
(iii) Zboarã ca alithea, bathava, shi fithea-uã – tsi s-avdu: a-lith-hea,
bat-ha-va, shi fit-hea-uã icã neologhismi (zboarã compusi, cu un prifixu
trans icã dis shi un zbor tsi nchiseashti cu h), ca dishãmari,
dishiintsedz, transhumantsã, etc. – tsi s-avdu: dis-hã-ma-ri,
dis-hi-in-tsedz, trans-hu-man-tsã, etc. – shi dirivati di-a lor va s-armãnã
scriati ashi ca exceptsii.
Nota 2 – Avem sh-njica prublemã cu zboarãli tsi pot s-pronuntsã dauãli
turlii, sh-cu h, sh-cu c, trã cari sburãm tu lectsia-a litirãljei c.
Adutsem aminti zboarãli tsi li-aspusim aclo cã lipsescu scriari cu c:
prac-ti-cã, ca-rac-ter, chi-rur-gu, ef-che-li, hãr-ches-cu,
if-chi-i/if-chi-e, mi-lan-cu-li-i, etc. shi zboarãli tsi lipsescu scriari
cu h: ah-ci, ar-hi-u-log, bãh-ce, bãh-ci-shi, bã-tãh-ci, boh-ci,
buh-cea-gi, or-hes-trã, zã-nãh-ci, etc. Alanti zboarã niaspusi aoa, va si
s-aflã aspusi tuti tu un dictsiunar, niscriat ninga.

PRUBLEMI
Tu-aesti prublemi va dãm un textu tu cari va si s-aflã ndauã zboarã
niscriati ghini. Lucrul a cititorlui va s-hibã ta s-li aflã aesti zboarã,
s-li ngrãpseascã cum lipseashti shi s-aflã tsi regulã dit lectsia di ma
nsus avem cãlcatã tu scriari.
Prublema 1 – Deadun cu ndoi oaspits tsi yinea di Yramusti, un yrãmustean
sh-un vuryar, imnam ayonja cãtrã casã, parcã earam avinats di-unã pãyanã.
Ma cum tricum pristi-unã mãyulã-analtã, avursim niheamã shi nchisim s-imnãm
cama preayalea. N-apruchem di casã. Tu-avlii vidzum unã piyadi, sh-ningã
piyadi, un yitsãl sh-un yumar. Nafoarã ningã ushi, vidzum unã ylastrã cu
lãludz. Nãinti ca s-intrãm ãn casã, shidzum niheamã chiro nafoarã di bium
cãti-unã tsiyarã. Mash deapoea intrãm ãn casã. Nicuchira n-ashtiptã ghini
shi nã miscu cu-un cafe sh-cu ylico. Nã deadi sh-cãti-un pãyur di yin.
Vidzãndalui cã nã eara foami, nicuchira bãgã tiyanea pi foc, bãgã
s-tsiyãrseascã ndauã oauã tu niheamã liydã cu tsãyãridz. Nu eram lemaryi,
ma cum nã eara foami, ãlj featsim yustul a nicuchirãljei sh-mãcãm oauãli cu
multã orixi.

Prublema 2 – Cu-unã bocci tu mãnã, un hirurgu sh-un archiulog intrarã tu-un
risturantu. Aclo s-ashtirnurã la unã measã shi asculta cu milanhulii,
cãntitsili tsi prahtica unã orchestrã. La unã measã di ningã nãshi durnja
sh-hãrhea vãrtos un bãtãcci di om tsi s-avea mbitatã. Dupã tsi mãcarã
ghini, sh-cã lj-arãsi multu ghela adratã di ahcilu-a risturantului, alãsarã
pri measã unã bãccishi bunã.

DIZLIGAREA-A PRUBLEMILOR
Zboarãli tsi nu suntu scriati ghini va s-hibã sumliniati. Deapoea, trã cati
zbor, va s-aspunem regulili tsi furã cãlcati.

Prublema 1 – Deadun cu ndoi oaspits tsi dipunea di Gramusti, un grãmustean
sh-un vurgar, imnam agonja cãtrã casã, parcã earam avinats di-unã pãganã.
Ma cum tricum pristi-unã mãgulã-analtã, avursim niheamã shi nchisim s-imnãm
cama preagalea. N-apruchem di casã. Tu-avlii vidzum unã pigadi, sh-ningã
pigadi, un yitsãl sh-un gumar. Nafoarã ningã ushi, vidzum unã glastrã cu
lãludz. Nãinti ca s-intrãm ãn casã, shidzum niheamã chiro nafoarã di bium
cãti-unã tsigarã. Mash deapoea intrãm ãn casã. Nicuchira n-ashtiptã ghini
shi nã miscu cu-un cafe sh-cu glico. Nã deadi sh-cãti-un pãgur di yin.
Vidzãndalui cã nã eara foami, nicuchira bãgã tiganea pi foc, bãgã
s-tsigãrseascã ndauã oauã tu niheamã ligdã cu tsãgãridz. Nu eram lemaryi,
ma cum nã eara foami, ãlj featsim gustul a nicuchirãljei sh-mãcãm oauãli cu
multã orixi.

(1) Regula dzãtsi cã zboarãli cari si scriu cu unã litirã g (tsi nu-ari
dupã ea sonlu e icã i), ari (i) mash sonlu latinescu g, (ii) mash sonlu
grãtsescu ghamma, icã (iii) dauãli sonuri, sh-atsel latinescu g sh-atsel
grãtsescu ghamma. Mash atumtsea cãndu cititorlu va s-aspunã maxus cã s-avdu
cu sonlu grãtsescu ghamma, zboarãli sã scriu cu gh, nu cu y. Tr-atsea,
zboarãli: “ayonja, pãyanã, mãyulã, preayalea, piyadi, yumar, ylastrã,
ylico, pãyur, tiyanea, tsiyãrseascã, liydã, tsãyãridz, yustul”, nu lipsescu
vãrnãoarã scriari ashi (cu y). Regula easti ca aesti zboarã sã si
ngrãpseascã: (i) “agonja, pãganã, mãgulã, preagalea, pigadi, gumar,
glastrã, glico, pãgur, tiganea, tsigãrseascã, ligdã, tsãgãridz, gustul”,
icã, atumtsea cãndu vrem s-aspunem maxus cã s-avdu cu ghamma grãtsescu,
eali lipsescu scriari: (ii) “aghonja, pãghanã, mãghulã, preaghalea,
pighadi, ghumar, ghlastrã, ghlico, pãghur, tighanea, tsighãrseascã, lighdã,
tsãghãridz, ghustul”.
(2) Regula dzãtsi cã zboarãli: “Yramusti, yrãmustean, vuryar, tsiyarã”, sã
ngrãpsescu: “Gramusti, grãmustean, vurgar, tsigarã”.
(3) Bãgats oarã cã zboarãli: “yitsãl, yin, lemaryi” suntu scriati ashi cum
lipseashti, cu y, cã eali s-avdu totna cu sonlu grãtsescu ghamma, tsi-ari
dupã el, sonurli e shi i.

Prublema 2 – Cu-unã bohci tu mãnã, un chirurgu sh-un arhiulog intrarã tu-un
risturantu. Aclo s-ashtirnurã la unã measã shi asculta cu milanculii,
cãntitsili tsi practica unã orhestrã. La unã measã di ningã nãshi durnja
sh-hãrchea vãrtos un bãtãhci di om tsi s-avea mbitatã. Dupã tsi mãcarã
ghini, sh-cã lj-arãsi multu ghela adratã di ahcilu-a risturantului, alãsarã
pri measã unã bãhcishi bunã.

Regula dzãtsi cã suntu zboarã tsi si ngrãpsescu mash cu c (nu cu h),
sh-alti zboarã tsi sã ngrãpsescu mash cu h (nu cu c). Tr-atsea zboarãli:
“bocci, hirurgu, archiulog, milanhulii, prahtica, orchestrã, hãrhea,
bãtãcci, bãccishi”, lipsescu scriari: “bohci, chirurgu, arhiulog,
milanculii, practica, orhestrã, hãrchea, bãtãhci, bãhcishi”.

CURSU DI SCRIARI ARMÃNEASCÃ
dupã Regulili Astãsiti la Simpozionlu di Standardizari a Scriariljei
Armãneascã di Bituli, Avgustu, 1997

anyrapsit di TIBERIUS CUNIA