TRA ARMANAMI

Aesta easti unâ antribari la cari pot s-apândâseascâ mash atselj armânj tsi nu vor si-u aproachi aestâ dzuâ ca dzua a loru natsională. Pânâ tu soni easti apofasea a loru shi au furnjili a loru tră aestâ apofasi. Ama ca istorianu voi s-intru tu njedzlu la aestâ problemă shi s-vâ u spunu minduiarea a mea câ tse niscântsâ Armânj, sh-maxus Armânjlji ditu Grâtsie, nu aproachi 23 di Maiu ca dzua a loru natsională. (Nikola Minov priadus pi armâneashte Alexandru Gica)

Ari unâ hoară, tu Gârtsie, Skra (tsi ninti avea numa Lumnitsa), la sinurlu anamisa di Gârtsie shi Republica Macedonia di Aratsili. Tu 1905, nai ma multsâlji bânâtori ditu hoară yiurtusiră anda Sultanlu bâgă vula pi avdzâtlu Irade, pritu cari amintară ma multi ndrepturi. Niheamă câtâ Ascăpitată easti câsâbălu Bitola (tsi s-acljma Monastir), tutu ninga sinuru, tu Macedonia di Ncheari. Tu Maiu 1905, nai ma multsâlji armânj di Bitola furâ contra a Iradelui shi nu-lu apruchearâ. Ma multu, aeshtsâ Armânj di Bitola, anamisa di multsâ altsâ, simnarâ petitsii tu cari s-aspusirâ Grets shi nu aprucheară Iradelu 

Adzâ, tu eta 21, clirunonjlji a Miglinitsloru tsi nica bâneadzâ Lumnitsa nu yiurtusescu 23-li di Maiu ti dzuă natsională. Clirunonjlji a Armânjlor di Bitola u yiurtusescu dzua natsională. S-pari unâ apurie. Cari furâ furnjili tră purtaticlu a lor tu 1905 shi tsi s-alăxi di atumtsea?

Tu atseali ditu soni decenii ditu eta 19 shi ahurhita di eta 20, România shi Gârtsia s-antritsea cari sâ-lj acatsâ Armânjlji ditu Amirăria Nturtsească. Di ets Armânjlji bânarâ ligats spiritual cu Gretslji ditu Amirăria Nturtsească, furâ sots tu ximutarea greacă shi anvitsarâ tu sculii gârtseshtsâ. Ama cându cratlu român ahurhi s-da pâradz tră dishcljdearea di sculii româneshtsâ tu Machidunia otomană, niscântsâ Armânj alăxirâ pareia. Atsea eara unâ problimă politică tră cratlu grecu câ tse tu multi ditu ashi număsitili “bastioani gârtseshtsâ”, ditu ma multi locuri ditu Machidunie, shidea Armânj, nu Grets, shi maca Armânjlji dânâsea s-neagâ la sculiili gârtseshtsâ shi dânâsea s-aibâ ducheri gârtseshtsâ, i, sh-ma laiu, ahurhea s-aibâ ducheri româneshtsâ, nu mashi Armânjlji, ma shi cumăts ditu Machidunia otomană putea s-neagâ chiruti tră minduita lârdzeari ditu yinitoru ali Gârtsie.  Ti 3-4 decenii furâ tensiuni anamisa di Gârtsie shi Românie tu tsi mutreashti Armânjlji, ama nai ma multu chiro “polimlu” fu ti sculii shi bâserits. Tu 1905, catandisea s-alăxi dramaticu.

Tu 9/22 di Maiu 1905, sultanlu Abdul Hamid II-lu simnă Iradelu shi alantâ dzuă fu aspusu public. Easti unu factu câ aestu amintaticu vini ditu initsiativă românească. Siyura, tsiva nu putea s-hibâ adratu fârâ vluyia shi presiunea a Măriloru Puteri, maxus Ghirmănia, ama România pimsi lucârli. Pânâ tu ma nâpoi, nu fu unâ tihiseari dzua anda fu simnatu Iradelu, câ tse fu aleaptâ ta s-hibâ tu dzua ali independentsă ali România shi dzua a vâsiljelui. Dupâ tsi Iradelu fu simnatu, diplomatslji români shi fimiridzli româneshtsâ s-ayunisirâ ta s-aspunâ câ Sultanlu pricunuscu miletea românească ditu Amirăria Otomană, nu miletea armânească (i atsea vlahă). Aestâ pricunushteari fu pârâstâsitâ ca unâ mari anâchiseari româneascâ. Siyura, aesti hâbări nu furâ aprucheati ghini Grâtsie. Aesta fu unâ mari azvindzeari diplomatică tră Gârtsie sh-tră Patriarhia Ecumenică. Stâmâni shi meshi cu arada diplomatslji grets shi cumândarilji bâsericheshtsâ cilâstâsirâ si-alâxeascâ apofasea, s-plâmsirâ câ nu ari Români aclo, ma Cutsovlahi tsi duchescu gârtseashti shi suntu parti ditu lumea greacă. Furâ pitricuti multi petitsii di comunitătsli armâneshtsâ iu oaminjlji dzâtsea câ nu suntu Români (sh-niscânti ori nitsi Vlahi), mea câ suntu Grets. Aoa prindi s-dzâcu câ nai ma multsâlji di Armânj tu anlu 1905 s-duchea nica ma aproapea di Gârtsie dicâtu di Românie.

Lucurli s-dusirâ ayonjea câtâ ma arău. Bandi gârtseshtsâ di andartsâ, tsi prindea si s-alumtă cu cetili vâryâreshtsâ ali Comitetlui Revolutsionaru Machiduneanu, ahurhiră s-calcâ horili armâneshtsâ, ma multu atseali tsi elj li luyursea bastioani di vlahi românizats. Aesta fu ma marea furnjie tră cari Gârtsia shi România dânâsirâ ligâturili diplomatitsi tu 1906. Alantâ comată armânească sculă shi ea ceti tsi si s-alumtă cu bandili gârtseshtsâ; di nai ma multili ori eara vâtâmats Armânj civili tsi tsânea cu Gârtsia i cu România. Cură multu sândzâ tu anjlji 1906-1907, sândzâ cari nfârmâcă dunjeaua tră multu chiro. 

Ca unâ concluzie, Iradelu ditu 1905 fu unâ mari azvindzeari diplomatică tră Gârtsia. Pânâ tu ma nâpoi, fu unâ azvindzeari tră cratlu gârtsescu. 23 di Maiu easti unu simbolu tra aestâ azvindzeari. Tora noi ashtiptămu ca Armânjlji tsi bâneadzâ adzâ Gârtsie s-yiurtuseascâ nâ dzuă tsi easti unu simbolu câ patrida a loru fu azvimtă? Aeshtsâ oaminj suntu dealithea Armânj, ama elj si-amintarâ shi criscurâ Gârtsie, lucreadzâ Gârtsie, s-ancurunâ Gârtsie. U voru vâsilia tu cari bâneadzâ, ashi cum Armânjlji tsi bâneadzâ tu alti vâsilii sh-li voru atseali craturi. Sh-canâ nu va ta s-yiurtuseascâ unâ azvindzeari. Vahi nu easti nai ma buna analoyie, ama easti cata cum Armânjlji ditu Românie va s-yiurtuseascâ unâ dzuă anda pareia ali Românie chiru cu Gârtsia unu meci di la Campionatlu Mondialu di fotbal.

            Easti shi atsea câ sultanlu turcu bâgă vula pi Irade. Ma s-nâ minduim la ligâturili complicati anamisa di Gârtsie shi Turchie, putem s-achicâsimu câ tse zborlu a sultanlui nu poati s-hibâ luyursitu ti vănghelju tu Gârtsie.  

            Aestea prindi s-exighiseascâ câ tse Vlahilji di Lumnitsa, tsi-lj adush aminti tu ahurhita a moabetiljei, nu u yiurtusescu aestâ dzuă di 23 di Maiu. Tu tsi mutreashti Armânjlji di Bitola: tu 1905, nai ma multsâ di elj duchea câ au ligâturi streasi cu Gârtsia, cu Bâsearica Ecumenică Ortodoxă pro-greacă sh-cu cultura gârtseascâ, elj mutrea Iradelu ca unâ arshini natsională. Ama sinurili s-alâxirâ dupâ polimuri, Bitola agiumsi parti ditu Sârbie, di apoia Iugoslavie, Republica Macedonia sh-tora Republica Macedonia di Nordu. Tu vâsilia a loru suntu pricunuscuts ca minoritati shi cratlu a loru pricunoashti oficial 23 di maiu ca “Dzua Natsională a Vlahiloru”. Iradelu nu fu unâ azvindzeari tră patrida  a loru shi potu s-lu yiurtuseascâ elefteri. Potu shi si s-ducheascâ pirifanj cu elu.

Aesta easti apandisea mashi ditu unâ mutritâ istorică. Ari multi alti problemi contemporani tsi u ncheadicâ yiurtusearea a alishtei dzuă tu Gârtsie. Easti ca unâ dishcljdeari ali sfinduchi ali Pandoră tu unâ vâsilie tsi nu pricunoashti multi ditu minoritătsli a ljei.

Post scriptum Nikola Minov easte autorlu a cârtsili Vlashkoto Prashanie i Romanskata Propaganda vo Makedonia (1860-1903) ; Skopje : édition Lamia, 2013. Cf. https://www.courrierdesbalkans.fr/BLOG-o-Nikola-Minov-La-propagande-roumaine-en-Macedoine-1860-1903.